Ana Rita Sousa, xestora do espazo agroecolóxico Nativa e membro da Cooperativa Integral de Odemira – S. Luís, Odemira
Ana Rita, orixinaria de Porto, licenciouse en Enxeñaría Ambiental e implicouse no activismo ecoloxista desde moi nova a través de GAIA – Grupo de Ação e Intervenção Ambiental e da Plataforma Transgénicos Fora. En 2009 trasladouse ao Alentejo, instalándose en Monte Mimo, en Alvalade do Sado, mantendo o seu compromiso co GAIA e coas campañas contra os transxénicos e a prol das sementes libres. Tamén estivo na orixe da Festa da Semente, que se celebra desde hai máis de 12 anos.
Ana Rita coñecía o concepto de agroecoloxía desde 2005, cando participou en debates sobre o tema en Granada (España). Recibiu formación en permacultura e participou nunha horta comunitaria en Porto. Porén, ao chegar ao Alentejo, atopouse con novos retos: “A sacho non funcionaba, as sementes non xerminaban… e logo o Alentejo, onde todo é chaira”. Os primeiros anos dedicounos a cimentar a súa nova vida: a casa, a terra e a adaptación ao territorio, mentres vivía a experiencia da maternidade: “foi aprender de todo e de nada”.
En 2016, Ana Rita axudou a fundar a Rede Cooperar, que comezou como unha rede de nais novas na procura de solucións ás súas necesidades e evolucionou ata converterse nun espazo para compartir coñecementos sobre cultivo, construción, transformación de produtos e xestión da auga. Esta rede converteuse nunha plataforma esencial para consolidar a agroecoloxía como práctica, combinando conceptos e experiencias que se traduciron en accións concretas.
En 2017, a Rede Cooperar creou o REPASTO – Recoñecemento Participativo e Solidario, un sistema de garantía participativa que achegou “masa crítica” ás prácticas agroecolóxicas. Foi neste contexto que, en Monte Mimo, identificaron a necesidade de actuar de forma máis rexenerativa nas liñas de auga, implementando unha paisaxe de retención hídrica que posibilitou a produción de hortalizas para a venda.
En 2019, comezaron a colaborar con AMAP – Asociacións para a Manutención da Agricultura de Proximidade, fornecendo cestas de produtos frescos directamente ás consumidoras. Durante catro anos, produciron alimentos para unhas 20 familias. Porén, o ritmo acelerado da produción hortícola levounos a facer unha pausa, aínda que a experiencia foi enriquecedora. Permitíulles comprender que a agroecoloxía é un proceso longo de aprendizaxe e adaptación ao clima e ao territorio. A colaboración con AMAP tamén reforzou a dimensión social da agroecoloxía, promovendo o debate sobre como compartir tarefas e riscos e tomar decisións de forma colectiva.
Ana Rita dirixe actualmente o Espaço Nativa, unha cafetaría, restaurante e tenda de comestibles que forma parte da Cooperativa Integral de Odemira. Este espazo favorece os produtos locais e permítelle explorar outra faceta do sistema alimentario: o consumo. Ao mesmo tempo, permítelle seguir participando na transición agroecolóxica. O feito de que a AMAP que ela dinamizara continuase con outra promotora demostra tamén que se trata dun sistema resiliente.
Foi durante a experiencia da maternidade cando Ana Rita comezou a reflexionar profundamente sobre o papel da muller e o significado do coidado. A maternidade trouxolle un ritmo máis lento, máis íntimo, conectado co seu corpo. Acostumada a un mundo activista no que homes e mulleres compartían tarefas, resultoulle difícil conciliar o desexo de seguir “facendo o mesmo que os homes” coa lactación. Foi un proceso de autocoñecemento esixente pero transformador.
A partir desta reflexión, creou a Festa da Semente con outras nais, unha forma de manter o activismo mentres coidaban das súas crianzas. Para Ana Rita, o acto de coidar está profundamente ligado á agroecoloxía: implica planificar, estar ao servizo da vida e construír colectivamente solucións a necesidades comúns. As redes nas que participa, dirixidas maioritariamente por mulleres, poñen o foco en valores como o ben común, a diferenza das grandes asociacións agrícolas dominadas por homes, onde prevalece a lóxica do “control dos recursos” e a maximización do poder económico.
Ana Rita denuncia a invisibilidade do traballo de coidados, especialmente nas zonas rurais. “Cando miras unha parella de produtores, a muller, que pasa máis tempo planificando, coidando as sementes ou facendo tarefas menos visibles, moitas veces non é recoñecida como produtora”. Este recoñecemento é esencial para valorizar o papel da muller nos sistemas alimentarios locais e resilientes.
Defensora dos sistemas alimentarios locais colaborativos e sostibles, Ana Rita cre nas redes que apoian os “sistemas vivos” desde abaixo. Un dos seus soños e propostas de política pública é transformar as zonas de regadío en paisaxes de retención de auga, promovendo o coidado dos bens comúns e expandindo ese coidado por todo o territorio.