Carmen Staats, agricultora agroecolóxica e fundadora do Mercadinho do Botânico – Lousã, Coimbra

Carmen, alemá de 64 anos, estudou Medicina pero tomou un camiño diferente cando se instalou nas montañas da Lousã como agricultora nos anos oitenta. Filla e neta de labregos, comezou cultivando para o consumo familiar e logo ampliou os cultivos para a venda. A súa elección desconcertou a moitos: “Naquela época, ninguén entendía por que dous alemáns se instalaban no Portugal rural, cando os portugueses das aldeas emigraban a Suíza, Alemaña ou Francia”.

Foi unha das primeiras da rexión en practicar agricultura ecolóxica, algo que ao principio parecía “doutro mundo”. Lembra episodios como o dun veciño octoxenario que, nun intento de axudar, aplicou produtos químicos á súa horta durante a noite. A pesar da incomprensión inicial, os anos trouxeron cambios: os veciños comezaron a preguntarlle como cultivar sen pesticidas, mostrando interese por reducir o uso de produtos químicos.

Carmen dedícase principalmente á horticultura a pequena escala, favorecendo a diversidade fronte aos grandes volumes. Esta variedade, explica, axuda a mitigar os riscos. Defensora dos circuítos curtos, vende directamente ao consumidor: “É máis xusto tanto para min como para quen compra”. Cre que os maiores problemas xorden cando os agricultores dependen das cadeas de supermercados, que, segundo ela, prexudicaron profundamente á agricultura.

Cre na forza do traballo colectivo. Xunto con outros produtores ecolóxicos, organizou un mercado de intercambio e venda na Lousã. Este proxecto evolucionou e levouna a coorganizar o Mercadinho do Botânico de Coimbra, situado xunto á universidade. Durante anos, este espazo reuniu entre 16 e 20 agricultores, algúns con certificación ecolóxica e outros sen ela. Para garantir a calidade dos produtos e a confianza dos consumidores, implantaron un sistema de certificación participativa, con visitas ás fincas dos produtores.

Coa pandemia, o Mercadinho pechou e non se volveu retomar. Hoxe, Carmen e outros produtores venden no Mercado de Calhabé, en Coimbra, onde seguen promovendo os principios da agricultura sostible e da venda directa.

Carmen di que nunca sentiu barreiras por ser muller na agricultura: “Para min non existían”. Aínda que ao principio se enfrontou á resistencia dos tractoristas a aceptar pedidos dunha muller, co tempo gañou o seu respecto. Recoñece, porén, que o feito de ser estranxeira puido darlle un estatus especial: “Aceptaron de min un comportamento que desde logo non aceptarían das súas propias esposas”.

A súa observación da pequena agricultura revela un predominio de mulleres, especialmente na horticultura e fruticultura, áreas que non requiren maquinaria pesada nin grandes extensións de terreo. Estas mulleres, que traballan principalmente en explotacións familiares, combinan as tarefas agrícolas co traballo doméstico, un dobre esforzo que Carmen considera admirable: “Son fantásticas facendo varias tarefas á vez”.

Nos mercados que visita, observa que adoitan ser as mulleres as que venden os produtos, mentres que os homes, a miúdo encargados do tractor, realizan tarefas máis afastadas das hortas. Porén, nas xeracións máis novas, observa un reparto máis equitativo das responsabilidades entre homes e mulleres, reflexo dos cambios culturais e sociais.

Cando chegou por primeira vez á Serra da Lousã, as mulleres non entraban nos cafés, un reflexo das desigualdades de xénero da época. Hoxe, ese escenario cambiou. Carmen subliña que na pequena agricultura familiar, e polo que observa nas parellas maiores, hai unha clara división de tarefas entre homes e mulleres, pero con respecto mutuo e equilibrio. Porén, recoñece que esta realidade está a mudar, especialmente entre a xente nova, onde as dinámicas de xénero se flexibilizaron.

Carmen critica duramente as políticas que fomentan as importacións e exportacións masivas, prexudicando aos agricultores locais e aos países máis pobres. Para ela, o apoio á venda directa e aos circuítos curtos é esencial para reforzar a agricultura sostible e a economía local. Tamén defende unha maior valorización das prácticas agrícolas ecolóxicas e da produción local, por consideralas o camiño correcto cara a un futuro máis xusto e equilibrado.