Fernanda Mateus, agricultora agroecolóxica e membro da asociación BioEco – Rabaças, Oleiros, Castelo Branco

Fernanda, filla de emigrantes, naceu en Francia e só tivo contacto coa agricultura cando se trasladou a Portugal aos sete anos para vivir cos seus avós. Criada nunha aldea onde a súa avoa era labrega, lembra que tivo a oportunidade de observar “todo o traballo agrícola, aínda con moitos coñecementos ancestrais. E, pouco a pouco, namoreime das plantas e dos animais, namoreime desta vida no campo, desta vida rural”.

Tras estudar na cidade de Castelo Branco, a súa paixón pola agricultura levouna a optar por unha licenciatura en Agronomía. Traballou varios anos asesorando tecnicamente a agricultores, centrada na produción integrada e máis tarde na agricultura ecolóxica, ata que decidiu cambiar completamente de vida e converterse en agricultora preto dos 50 anos. Deixou a costa para recuperar as terras da súa familia no interior, concretamente na aldea de Rabaças, no concello de Oleiros, entre montañas.

Primeiro foi vivir ás aforas de Castelo Branco, onde vive a súa familia, e foi alí onde comezou a cultivar unha pequena horta. Porén, o seu verdadeiro soño era trasladarse á aldea. Rozou o terreo, plantou árbores e restaurou a casa existente, afrontando retos como o gran incendio de 2020, que devastou parte da propiedade. Hoxe cultiva unha gran variedade de hortalizas, ten árbores froiteiras e un olival tradicional, todo en pequenas parcelas e en terreo montañoso. Decántase por variedades robustas e locais.

Ao longo dos anos, foi estudando distintos enfoques da agricultura sostible, como a ecolóxica, a biodinámica, a permacultura, a agricultura natural e, máis recentemente, a sintrópica. Porén, nunca se adscribiu a ningunha en particular. Para Fernanda, a agricultura sostible é “unha agricultura que respecta a terra, respecta os animais, respecta o medio e, sobre todo, respecta as persoas”. Tamén defende recuperar os saberes ancestrais e as variedades locais, pero lamenta que “por desgraza, este é outro tema que me entristece moito, porque perdéronse moitas variedades de plantas de aquí, porque chegaron sementes máis produtivas e perdémolas”.

En canto á diferenza entre agricultura convencional e sostible, Fernanda destaca que a primeira é máis rápida e require menos coñecemento, mentres que a sostible esixe buscar o equilibrio, por exemplo entre pragas e depredadores naturais. “Respectar a natureza é fundamental”, afirma. Para ela, a agricultura sostible é unha forma de amor á terra, ás plantas, aos seus devanceiros e mesmo aos consumidores, porque “cando cultivo con calidade, estoume respectando a min mesma, ao medio e a quen vai comer”.

Fernanda cre que o traballo agrícola “é duro, pero para min é totalmente apaixonante”. Lamenta a falta de recoñecemento ao traballo dos pequenos agricultores e aos alimentos de calidade. “Mentres exista esta mentalidade centrada na cantidade e nun produto sen imperfeccións de aparencia, a agricultura sostible nunca será realmente valorada”, afirma, argumentando que é a agricultura a pequena escala a que realmente alimenta o mundo.

Nunca sentiu prexuízos por ser muller, nin como técnica nin como agricultora. Destaca o espírito de axuda mutua que atopou tanto na cidade como na aldea, onde os veciños sempre están dispostos a axudar e compartir coñecementos. Recoñece que algúns traballos requiren forza física, o que pode ser un reto para as mulleres.

Fernanda cre que moitos dos coñecementos agrícolas e saberes tradicionais caeron no esquecemento, sobre todo desde as grandes migracións dos anos 60. “Nas aldeas, eran sobre todo as mulleres as que traballaban no campo”, di, e engade que moitas delas posuían non só coñecementos agrícolas, senón tamén curativos, como a súa avoa, que “era a comadroa e curandeira da aldea”. Porén, lamenta que estes saberes se perderan co tempo, argumentando que “a nosa cultura non é a cultura da cidade, do gran centro”, senón a cultura rural, que agora corre perigo de desaparecer.

En canto á agroecoloxía e á agricultura sostible, Fernanda ve unha maior conexión entre as mulleres e este tipo de prácticas, explicando que “este tipo de agricultura é máis emocional, máis sensible e é un traballo máis paciente ao que ás veces as mulleres, pola súa historia, acaban tendo máis apego; e como os homes sempre tiveron máis oportunidades de traballar fóra, as mulleres non as tiveron tanto. Falamos de lugares onde non hai tantos postos de traballo dispoñibles, polo que é moito máis doado para os homes facer algo e non para as mulleres. As mulleres a miúdo non teñen tan doado traballar fóra da casa e por iso dedícanse un pouco máis ao pequeno patio traseiro que teñen e a miúdo van buscar estes coñecementos máis ancestrais”.

A súa participación en BioEco, unha asociación dedicada á agroecoloxía e á agricultura ecolóxica, permitiulle non só vender os seus produtos a través dos mercados de produtores, senón tamén dar a coñecer e valorizar este tipo de agricultura. “A asociación é capaz de ter unha voz ampla, unha maior voz de divulgación”, afirma. BioEco tamén presta apoio financeiro aos seus membros para a certificación. Hai uns anos, a asociación intentou comercializar os produtos dos seus membros cun sistema de cestas ou entrega en tendas, pero “non tivo percorrido porque falamos dunha asociación baseada no voluntariado”. Sostén que avanzar no subministro local a comedores escolares ou hospitais con alimentos saludables procedentes da agricultura a pequena escala require financiamento e persoal remunerado para poder agrupar aos pequenos produtores e gañar volume de produto.

Critica a política agrícola, cuestionando a necesidade de pagar pola certificación dos seus produtos, mentres que a agricultura convencional non se enfronta a este control. “Eu teño que pagar a unha certificadora para que certifique o meu produto de calidade e un agricultor que aplica produtos químicos indiscriminadamente, porque non están controlados, pode vender sen ningún control nin certificación. Non lle vexo ningunha lóxica”, afirma.

Na súa opinión, as subvencións favorecen aos grandes produtores, ignorando a agricultura a pequena escala e as diferenzas entre tipos de agricultura, como a de montaña, onde a mecanización é difícil. “Falamos de zonas que deberían valorarse doutra maneira e valorar tamén a quen colle terras vellas e as devolve á vida”, conclúe.